“Help, ik denk eraan te stoppen!”

Professionals die te maken krijgen met ingrijpende gebeurtenissen zoals geweld op de werkvloer, die geconfronteerd worden met ongevallen met ernstig letsel of zelfs zelfdoding van een client, dodelijke ongevallen, … het zijn enkele voorbeelden van ingrijpende gebeurtenissen.  Deze incidenten maken soms inherent deel uit van het werk en daarom zijn deze professionals nogal vatbaar voor een herhaalde blootstelling aan dergelijke gebeurtenissen. 

De impact ervan voor henzelf, maar ook voor teams en organisaties kan dan groot zijn (Trauma in Organisaties, Philippe Bailleur). Kok en anderen maken in 2020 een onderscheid tussen morele stress, morele verwonding en Posttraumatische stressstoornis (PTSS). 

Morele stress ontstaat als een ingrijpende situatie dermate ernstig is dat een professional kortdurend niet in staat is te handelen langs eigen morele en professionele standaarden. 

Morele schade is een toestand die ontstaat, bijvoorbeeld door een zeer ernstig, eenmalig incident of herhaalde gebeurtenissen met aanhoudende stress. Met als gevolg vaak werkplezier dat vermindert, cynisme en emotionele afstomping dat op de loer ligt; hierdoor komt het handelen op het werk onder druk te staan. 

Opvang op het werk is van belang, naast een team- en organisatiecultuur die dit mogelijk maakt en die bijdraagt dat emoties en ervaringen de verdere ontwikkeling van de professional, het team en de organisatie mogelijk maken.

Professionals zoals bijvoorbeeld artsen en verpleegkundigen zijn opgeleid anderen te helpen, te handelen, niet stil te staan bij eigen emoties en daarmee ervaringen, zelfs als die heel ingrijpend zijn. Ze zijn geneigd dit te zien als iets dat bij het werk hoort. En dit geldt ook voor andere beroepsgroepen, zoals politiefunctionarissen, brandweerlieden, personeel van ambulancediensten. 

Deze professionals zijn nogal eens geneigd wat het werk met hen doet voor zichzelf te houden.

Bovendien zijn deze professionals soms terughoudend om hun werkervaringen te delen met naasten, familie en vrienden, uit angst hen te belasten met soms zeer ingrijpende ervaringen, of omdat de ethische codes van het werk hen terughoudend maakt ervaringen met anderen te delen. 

Dit versterkt onbedoeld de neiging je emotioneel af te sluiten, op zo’n wijze dat je daarvan last krijgt. 

Sociale steun van collega’s en leidinggevenden stelt professionals echter in staat beter met stress om te gaan en versterkt hun veerkracht ((Varvel, 2007). Een recent onderzoek onder brandweerlieden liet nog eens het belang zien van informele steun in het werk (Dangermond, 2022). Een programma met peer support of collegiale opvang voor chirurgen werd breed gewaardeerd door de deelnemers (El Hechi, 2020).  Deze en andere onderzoeken laten zien dat een cultuur waarin ondersteuning mogelijk is, een cultuur die gedragen wordt door het team en de organisatie, professionals kunnen helpen potentieel ingrijpende werksituaties te hanteren.  

Een mooi model om het nut van opvang handen en voeten te geven is het Kringenmodel (Gersons,  2006). Het kringenmodel vertrekt vanuit het herstelvermogen van diegene die een incident meemaakt. Het model geeft kringsgewijs weer hoe iemand die blootgesteld wordt aan een incident, omringd wordt door mensen die een rol kunnen spelen in opvang en nazorg na een incident. Een belangrijk uitgangspunt van dit model is dat de eigen veerkracht centraal staat. Te vroeg ingezette nazorg of debriefing kan namelijk ook averechts werken. De bevordering van het eigen herstel begint bij de professional zelf, echter moet de cultuur van samenwerken in een team of organisatie dit wel mogelijk maken. Er is psychologische veiligheid nodig om datgene te bespreken wat je eigenlijk ook uit de weg wilt gaan. 

De meeste professionals zijn in staat om op eigen kracht de draad weer op te pakken na een ingrijpende situatie. Volstaan de eigen krachten niet? Dan kan er steun worden gezocht in de omliggende kringen. 

De eerste kring bestaat uit het vertrouwde netwerk: vrienden, familie, kennissen, rechtstreekse collega’s. Idealiter is opvang en steun door familie en vrienden bereikbaar, maar dus juist bij professionals lang niet altijd mogelijk. Juist daarom is ook opvang in de eigen afdeling, door bevriende collega’s, of door collega’s die teambreed het vertrouwen krijgen om die rol te spelen van belang. Hun zorg, steun, erkenning en aandacht verminderen de hulploosheid en zijn vaak van grotere betekenis dan formele steun. Bovendien is dit soms dus makkelijker te vinden dan steun vanuit familie en vrienden (Dangermond, 2022; El Hechi, 2022).  

De tweede kring bestaat uit georganiseerde steun door collega’s uit een nazorgteam of leidinggevende. Voor nazorgteams uit de tweede kring zijn methodieken ontwikkelt, die inmiddels in veel organisaties een plek hebben gekregen. 

De vierde en vijfde kring bestaat uit professionele hulpverlening.

Het kringenmodel maakt inzichtelijk hoe je als leidinggevende en organisatie de samenwerking in een team zo kunt faciliteren dat bijvoorbeeld opvang in de eerste kring ook daadwerkelijk mogelijk wordt. Daarmee voelen professionals de psychologische veiligheid voelen om met vertrouwde collega’s hun ervaringen te delen. 

Als opvang in de eerste kring niet volstaat, bestaan er modellen die toegepast worden in de tweede kring.  Een voorbeeld van formele collegiale ondersteuning is de methode Critical Incident Stress Debriefing (CISD), waarbij kritieke incidenten en de stressreacties die het oplevert collectief worden besproken (Harris, 2002). Vanzelfsprekend zijn er ook andere modellen die gehanteerd worden. CISD-sessies worden bijgewoond door collega’s met gespecialiseerde opleiding in nazorg. Informele collegiale ondersteuning moet dus worden onderscheiden van formele collegiale ondersteuning. 

Je kunt stellen dat opvang werkt, mits goed gefaciliteerd en ingezet op de juiste manier. Helaas is dit nog niet in alle organisaties gemeengoed. Niet overal is de opvang even goed geregeld, terwijl dit eigenlijk wel van groot belang is. Dat dit niet alleen van belang is voor de professional zelf, maar ook voor de organisatie, komt wel uit de laatste IZZ Monitor naar voren (bron: IZZ Monitor Gezond Werken 2022). In de zorgsector, waar incidenten veelvuldig voorkomen, is het percentage werknemers dat erover denkt de zorg te verlaten in vergelijking met 2021 met 25% gestegen. Natuurlijk is dit niet enkel te verklaren vanuit de impact van incidenten. Daarin spelen veel andere factoren ook een rol. Maar een cultuur in een team en in een organisatie waarin de zorg voor elkaar in en na incidenten serieus wordt ter hand wordt genomen, zal zeker bijdragen aan een omgeving met meer werkplezier. Coaching van jou als professional of van het team draagt bij om de openheid in jezelf en met elkaar te vinden om dat mogelijk te maken.